Projekt finansowany w ramach NARODOWEGO PROGRAMU ROZWOJU HUMANISTYKI
OPIS PROJEKTU
Wstęp
Korespondencja hetmanów koronnych stanowi niezwykle cenne źródło do historii politycznej, wojskowej, społecznej i ekonomicznej Polski i krajów ościennych wchodzących w skład Rzeczpospolitej Obojga Narodów lub z nią graniczących. Do kompetencji tego urzędu należało oprócz spraw związanych z obroną kraju, organizacją armii, także jej zaopatrzenie w żywność i pieniądze oraz dowodzenie w trakcie kampanii wojennych, a również prowadzenie polityki zagranicznej wobec państw pogranicznych (Mołdawia, Wołoszczyzna, Tatarzy), organizacja wywiadu. Hetman, jako człowiek stale obecny na kresach południowo-wschodnich państwa polskiego był jednym z najlepiej zorientowanych w sytuacji w tym regionie kraju i Europy. Widać to było w korespondencji z królem, który polegał na opinii hetmanów nie tylko w sprawach wojskowych ale też politycznych. Stąd tak wielkie znaczenie ich korespondencji dla lepszego poznania historii Polski. Zwłaszcza w odniesieniu do listów wymienionych wyżej hetmanów z rodzinny Potockich. Pełnili oni swój urząd w latach szczególnie ważnych dla historii Polski, w latach, które nadal są słabo zbadane od tej strony przez historyków, bazujących na starszej historiografii niemającej dostępu do wielu źródeł znajdujących poza granicami kraju, ale nie tylko tam.
Ze względu na to, że hetmanów z rodu Potockich, którzy zostali wzięci pod uwagę, jest pięciu, należy podjąć próbę opracowania ich korespondencji z lat, w których dzierżyli oni buławy hetmańskie. Jest to łącznie 115 lat, kiedy to wymienieni Potoccy dowodzili wojskiem koronnym Rzeczypospolitej, oddziaływali na politykę państwa poprzez swoje wystąpienia na sejmach i sejmikach, poprzez działalność propagandową, poprzez swoją klientelę, zajmowali się sprawami majątkowymi, kontaktowali się z ościennymi władcami i ich urzędnikami. Zważywszy na to, że w tym czasie list był jedyną formą komunikacji, ilość tej korespondencji może być ogromna, dlatego też przyjęta została koncepcja skupienia się na latach, w których te osoby pełniły urząd hetmański.
Pod uwagę należy wziąć listy wychodzące spod ręki hetmanów Potockich i z ich wojskowych kancelarii, jak i korespondencję do nich kierowaną. Da nam to pełen obraz ich działalności i prezentowanych poglądów.
Cel naukowy projektu:
Przeprowadzenie badań nad korespondencją hetmanów koronnych z rodu Potockich:
– hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego (ok. 1593-1651)
– hetman wielki koronny Stanisław Rewera Potocki (1579-1667)
– hetman polny koronny Andrzej Potocki (zm. 1691)
– hetman wielki koronny Feliks Kazimierz Potocki (1630-1702)
– hetman wielki koronny Józef Potocki (1673-1751)
Celem jest zebranie i opublikowanie możliwie najpełniejszego zbioru listów, które wyszły spod ręki danego hetmana i tych które były do niego kierowane.
Poprzez podjęcie badań nad korespondencją hetmańską, pragniemy zinwentaryzować i sklasyfikować zbiory korespondencji, które wyszły spod ręki danego hetmana i były do niego kierowane, ze szczególnym uwzględnieniem korespondencji przechodzącej przez nieformalne kancelarie wojskowe hetmanów.
Podjęcie się tego zadania uzasadnione jest tym, że w dotychczasowym dorobku historiograficznym i edycji źródeł nie ma opracowanej korespondencji hetmanów z rodu Potockich. Spotkać się można tylko z badaniami nad epistolografią trzech hetmanów wielkich koronnych z XVII wieku, i nie są to Potoccy. Poza tym dwaj z nich działali w pierwszej połowie wieku, a tylko przebadana korespondencja Jana Sobieskiego dotyczy drugiej połowy lat 60. i pierwszej lat 70. To zaś oznacza, że pominięty jest bardzo ciekawy – z punktu widzenia postaw i poglądów elity władzy, kulisów działań politycznych (m.in. kwestie sejmowe czy prowadzenia własnej polityki) i wojskowych polskiej magnaterii – okres wielkich zawieruch wojennych lat 1648-1660, doby walki o reformę państwa za rządów Jana Kazimierza czy w końcu postaw elity władzy czasów Jana III Sobieskiego – szczególnie ważnego okresu nie tylko ze względu na trwające kilkanaście lat zmagania polsko-tureckie, a potem początek wielkiej wojny północnej, ale także na rozkład demokracji szlacheckiej i rozwój oligarchii magnackiej. Równie ważne wydaje się poznanie okresu powolnego upadku państwa polskiego w pierwszej połowie XVIII wieku – w dobie wojny północnej oraz w okresie panowania królów z saskiej dynastii Wettinów. W tym względzie badań nad korespondencją hetmańską, także dotąd nie prowadzono. Pozwolić to powinno na spojrzenie na losy tamtych czasów z nowej, nieznanej perspektywy źródłowej i badawczej. Pozwoli na pogłębienia badań nad epistolografią hetmańską, jak również przyczyni się do głębszego poznania wydarzeń polityczno-militarnych mających miejsce podczas ich urzędowania. Co najważniejsze, w bardzo znaczącym stopniu, opublikowanie ich korespondencji, przyczyni się do powstania biografii owych hetmanów, którzy do tej pory nie doczekali się własnych monografii.
Dlatego też podjęcie tych zagadnień odnośnie hetmanów z rodu Potockich pozwoli na uzupełnienie badań nad epistolografią hetmańską, jak również przyczyni się do głębszego poznania wydarzeń polityczno-militarnych mających miejsce podczas ich urzędowania. Co najważniejsze, w bardzo znaczącym stopniu, opublikowanie ich korespondencji, przyczyni się do powstania biografii owych hetmanów, którzy do tej pory nie doczekali się własnych monografii.
Planowane jest wydanie 5 monografii naukowych, obejmujących korespondencję każdego z hetmanów z rodu Potockich, wraz z jej omówieniem naukowym.
Opis planowanych badań:
Podstawą badań będzie prowadzenie kwerend archiwalnych na terenie kilku krajów Europy. Zaplanowane kierunki badawcze to:
Polska:
> Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie
> Archiwum Państwowe w Gdańsku
> Archiwum Państwowe w Krakowie
> Archiwum Państwowe w Lublinie
> Archiwum Państwowe w Poznaniu
> Archiwum Państwowe w Rzeszowie
> Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu
> Biblioteka PAN w Kórniku
> Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie
> Biblioteka PAN w Warszawie
> Biblioteka PAU i PAN w Krakowie
> Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego
> Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu
> Biblioteka Jagiellońska
> Biblioteka Narodowa w Warszawie
> Biblioteka im. Książąt Czartoryskich w Krakowie
> Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie
> Muzeum Narodowe w Krakowie
Białoruś:
> Нацыянальны Гістарычны Архіў Беларусі, Мінск
Ukraina:
> Центрльний Державний Історчний Архів України w Kijowie
> Центрльний Державний Історчний Архів України we Lwowie
> Львівска Наукова Бібліотека НАН України ім. В.Стефаника
> Національна бібліотека України ім. В. І. Вернадського w Kijowie
Litwa:
> Lietuvos Mokslu Akademijos Biblioteka, Wilno
> Lietuvos Nacionaline Martyno Maźvydo Biblioteka, Wilno
> Lietuvos Valstybinio Istorijos Archyvas, Wilno
> Vilniaus Universitato Biblioteka, Wilno
Rosja:
> Российский Государственный Архив Древних Актов, Москва
> Российская Национальная Библиотека, Санкт Петербург
Włochy:
> Archivio Segreto Vaticano
> Pontificio Istituto Orientale
> Bilioteka Apostolica Vaticana
Szwecja:
> Riksarkivet w Sztokholmie
Niemcy:
> Geheimes Staatsarchiv Preußische Kulturbesitz w Berlinie
> Sächsische Hauptstaatsarchiv, Dresden
Francja:
> Bibliothèque Nationale de France (Francuska Biblioteka Narodowa) w Paryżu
> Archives Nationales w Paryżu
Rumunia:
> Direcţia Judeţeană Alba a Arhivelor Naţionale Alba Iulia (Oddział Archiwum Państwowego Rumunii w Alba Iulia)
Austria:
> Haus. Hof- und Staatsarchiv w Wiedniu (Austriackie Archiwum Państwowe w Wiedniu)
> Kriegsarchiv w Wiedniu
Węgry:
> Magyar Országos Levéltár (Archiwum Narodowe Węgier) w Budapeszcie
> Országos Széchényi Könyvtár (Biblioteka Narodowa Széchényi’ego) w Budapeszcie
W wyniku dokonanych kwerend archiwalnych, kolejnym krokiem metodycznym będzie sporządzenie bazy danych na temat korespondencji hetmańskiej i udostępnienie jej w Internecie w formie: adresat-odbiorca-data i miejsce-loco archiwalne lub biblioteczne. Równocześnie trwać będzie przygotowanie do publikacji pozyskanych tekstów źródłowych. Planowana wielotomowa publikacja objęłaby wszystkie listy dotyczące spraw publiczno-wojskowych.
Znaczenie projektu:
Podjęcie badań nad korespondencją hetmańską, uzasadnia chęć rozwoju badań nad epistolografią polityczno-militarną XVII i XVIII wieku.
Ze względu na ogrom materiału, który jest porozrzucany po różnych ośrodkach i instytucjach naukowych w kraju i za granicą, wymaga on długotrwałych i pracochłonnych kwerend w celu odszukania interesujących nas listów i ich opracowania. Zebranie ich w jednym, wielotomowym wydawnictwie pozwoli zapoznać się z nią i wykorzystać większej ilości badaczy z Polski i innych krajów, zainteresowanych losami Rzeczpospolitej czasów nowożytnych, ale także historią swoich krajów – Litwy, Białorusi, Ukrainy, Rosji.
Uzyskane wyniki, czyli zebranie pełnego obrazu korespondencji poszczególnych hetmanów i przygotowanie ich do publikacji, a następnie wydanie w pięciu tomach, będą miały kolosalne znaczenie nie tylko dla historii wojskowej, ale także dla innych specjalności historycznych.
Opublikowanie korespondencji uzupełni proces dziejowy związany z historią prowadzonych przez Rzeczypospolitą w XVII i XVIII wieku wojen, oraz kwestiami politycznymi, sprawami wewnętrznymi (sejmy i sejmiki) – zwłaszcza szczególnie ważnymi dla losów państwa związkami klientalnymi, wymiarem sprawiedliwości, podatkami, organizacją wojska, czy problemami społecznymi. Hetmani bowiem odpowiadali za wojsko i obronność kraju, ale byli też politykami, właścicielami dóbr, posiadali rozliczną klientelę, działali na sejmach i sejmikach, stawali w opozycji do działań monarchy lub też je popierali.
Charakterystyka końcowego wyniku:
Stworzenie internetowej bazy danych o zachowanych i odnalezionych listach hetmanów z rodu Potockich. Baza ta miała by charakter publiczny, ułatwiając dotarcie do źródeł. Baza internetowa będzie miała charakter „otwarty”, umożliwiający jej uzupełnianie w wypadku pojawienia się nowych, nieodnalezionych w toku zaplanowanych kwerend archiwalnych listów, a także pozwalający na zamieszczanie informacji o korespondencji innych hetmanów.
Publikacja pięciu tomów korespondencji publicznej, polityczno-wojskowej hetmanów koronnych z rodu Potockich. Każdy tom publikowany byłby zgodnie z zasadami edycji źródeł wynikającymi z Instrukcji wydawniczej dla źródeł historycznych od XVI w. do połowy XIX w. autorstwa Kazimierza Lepszego z 1953 r., uwzględniając współczesne modyfikacje. Każdy tom zawierałby wstęp naukowy określający przyjęte zasady metodologiczne prowadzonych badań, omawiający zachowany zasób źródeł, krótką biografię postaci oraz zasady przygotowania korespondencji do edycji.